Vanaf 2023 worden 7 panelen van het Lam Godsretabel gerestaureerd in het hart van het MSK. Van 2012 tot 2019 kon je de campagne al meevolgen, en nu komen de resterende panelen naar het museum voor de laatste restauratiefase. Tijdens de week kan je de restaurateurs van het Koninklijk Instituut van het Kunstpatrimonium (KIK) live aan het werk zien, in het atelier achter glas. Tijdens het weekend worden de panelen zichtbaar opgesteld.
De eerste fase van de restauratie werd afgerond eind 2016, de tweede fase eind 2019. De gerestaureerde buitenluiken en de vijf panelen uit het onderste register van het altaarstuk keerden toen terug naar het bezoekerscentrum in de Sint-Baafskathedraal en zijn daar nog steeds te bezichtigen.
Voor de derde fase van de restauratie werd het bovenste register van de binnenste panelen van het retabel overgebracht naar het museum. De drie centrale panelen, de tronende Onze-Lieve-Vrouw, de tronende Godheid en de tronende Johannes de Doper en de zijluiken met Adam en Eva en de zingende en musicerende engelen zullen in het MSK te zien zijn. Deze laatste restauratiefase loopt tot 2026.
Ondanks het publieke karakter van de restauratie, waarbij de bezoekers de restaurateurs achter een glazen wand in het museum aan het werk kunnen zien, zijn de restaurateurs niet permanent aanwezig. Naast het restaureren zelf doen ze achter de schermen ook aan wetenschappelijk onderzoek, waarvan de resultaten achteraf gepubliceerd worden of aan bod komen tijdens publieksmomenten in het museum.
Door de eeuwen heen heeft het Lam Gods verschillende conservatiebehandelingen ondergaan. Volgens de 16de-eeuwse Gentse historicus Marcus van Vaernewyck werd de predella (het onderste gedeelte van het retabel), met een voorstelling van de ‘Helle’, door een ondeskundige reiniging vernield. Rond 1550 zouden de schilders Lanceloot Blondeel en Jan van Scorel een restauratie hebben uitgevoerd. Sindsdien heeft ongeveer elke generatie zich met het retabel ingelaten, wat resulteerde in dikke vernislagen en talrijke overschilderingen.
Tijdens een noodingreep in 2010 werd onderzoek verricht naar de structurele bewaarconditie van het schilderij. De Getty Foundation in Los Angeles ondersteunde deze campagne en de opstelling van een uitvoerige wetenschappelijke documentatie die raadpleegbaar is via de website closertovaneyck.kikirpa.be. Toen bleek tevens dat verder onderzoek en een grondige conservatie van het Lam Gods noodzakelijk was. Deze vaststelling vormde de start van de huidige campagne en de conservatie op lange termijn.
De restauratie werd toevertrouwd aan het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK). Onderzoek naar de toestand van de vernis- en verflagen werd uitgevoerd door de restaurateurs in samenwerking met wetenschappers. Microscopische verfstalen werden geanalyseerd in de laboratoria van het KIK. Om de observaties van de restaurateurs aan te vullen wordt gebruik gemaakt van de meest geavanceerde technologie, zoals de door de Universiteit Antwerpen ontwikkelde macro-XRF scanner die in staat was om de aanwezigheid van overschilderingen te bevestigen en de toestand van de originele verflaag te evalueren. De 3D-microscoop van de Universiteit Gent verschaft inzicht in de dikte van de overschilderingen, hun textuur en hun samenstelling.
Gelijktijdig met de restauratie lopen er aan het KIK, de Universiteit Gent en de Universiteit Antwerpen verschillende onderzoeksprojecten die nieuwe inzichten moeten verschaffen in de ontwikkelingsgeschiedenis en de conditie van het schilderij. Op deze manier wordt bijgedragen tot een beter begrip van de betekenis van dit complexe maar fascinerende kunstwerk, dat bijna zes eeuwen na zijn ontstaan nog steeds niet al zijn geheimen heeft prijsgegeven. Tot vandaag heeft het zijn grote aantrekkingskracht op zowel specialisten als liefhebbers behouden.
Tijdens de eerste fase werden bij de buitenluiken gebarsten en vergeelde vernislagen weggenomen. Daarnaast werden verflagen gefixeerd die waren losgekomen. De meest verrassende vaststelling was echter dat bijna 70% van het totale oppervlak overschilderd was en dus niet van Van Eyck bleek te zijn. Deze overschilderingen werden waarschijnlijk aangebracht door Van Scorel en Blondeel om beschadigingen, vuile vernislagen en eerdere, ondeugdelijke restauraties te verbergen. Uiteindelijk werden deze overschilderingen weggenomen onder meer op de muur onder de vensterbank bij de Annunciatie en op de gewaden van Joos Vijd, Elisabeth Borluut en de Sibille van Eritrea. De originele verflaag bleek in vrij goede staat. Blootgelegde lacunes werden met het grootste respect voor de originele materie ingevuld. Hierdoor werd de oorspronkelijke kleurenpracht opnieuw zichtbaar. Ook de gedetailleerde textuurweergave waarvoor Van Eyck sinds jaar en dag geroemd en geprezen wordt, kwam opnieuw te voorschijn. Even belangrijk was de herwonnen dieptewerking die het driedimensionale karakter van de figuren versterkt. Dankzij de restauratie van de originele lijsten herontdekken we een structuur van in trompe l’oeil geschilderde stenen en zijn de suggesties van de schaduwen van de lijsten op de panelen opnieuw duidelijk zichtbaar. Hierdoor krijgen we een beter inzicht in de manier waarop deze illusionistische ruimte door Van Eyck geconcipieerd werd. En zoals het een moderne restauratie betaamt zijn de toegevoegde materialen omkeerbaar en worden alle ingrepen minutieus gedocumenteerd.
De tweede fase van het project betrof de restauratie van het onderste register van de panelen van de binnenzijde: het middenpaneel met de Aanbidding van het Lam Gods, de Ridders van Christus, de Kluizenaars en Pelgrims. De kopie van het paneel van de Rechtvaardige Rechters maakte geen deel uit van het project aangezien het reeds behandeld werd in 2010. De restaurateurs verwijderden ook tijdens deze fase verschillende overschilderingen om het verbluffende werk van de gebroeders van Eyck te ontsluieren. Het hoogtepunt was ongetwijfeld de onthulling van het gezicht van het originele Lam. De grote, starende en frontaal geplaatste ogen, die het idee van een menselijk gezicht oproepen, hebben de wereld verbijsterd.
De huidige, derde en laatste fase concentreert zich op het bovenste register met de op de troon geplaatste figuren van de Godheid, de Maagd Maria en de heilige Johannes de Doper, de zingende en musicerende engelen en Adam en Eva. Het lijdt geen twijfel dat ook hier overschilderingen aanwezig zijn, die bij voorkeur verwijderd dienen te worden. De restauratoren wachten ook nieuwe uitdagingen, zoals de behandeling van bijzonder fragiele zones van brokaatimitaties in tin-reliëf op de tronen, evenals polychromie op zilver en goud. Men beoogt de restauratie af te ronden in april 2026. Hierna zal het altaarstuk in volledig gerestaureerde staat terug te zien zijn in de Sacramentskapel van de Sint-Baafskathedraal.
